İş, oluş, durum ve hareketi zaman ve kişi kavramlarına bağlayarak anlatan sözcüklerdir.
Her eylemde bir hareketlilik anlamı, bir zaman anlamı, bir de kişi anlamı vardır.
Sonuna –mek, -mak ekleri getirilebilen tüm sözcükler eylemdir.
UYARI: Eş görevli yani cümledeki kullanılışına göre hem ad hem de eylem olabilen eşsesli sözcüklere dikkat.
Örn:
Yere düşünce yüzünü yüzdü.
Kendisine gül verince yüzü güldü.
KILIŞ
Nesne alabilen eylemlerdir.
Etkilenen vardır.
Örn:
Ezdi.
Sevdi.
Geçmiş.
DURUM
Kılış ve oluş eylemlerinin dışındaki eylemlerdir.
OLUŞ
Kendi kendine oluşan eylemlerdir.
Örn:
Sarardı.
Morarıyor.
Çürüyecek.
EYLEM ÇEKİMİ:
Eyleme getirilen çeşitli eklerle sağlanır.
Eylemde yeni bir eylem türetmezler.
EYLEM KİPLERİ:
Kip= zaman+kişi
Eylemlerin zaman ve biçim özelliklerine çeşitle eklerle çekimlenmesine eylemde kip denir.
Zaman eki almış eylemin, kişi eki de almasıyla ortaya çıkan biçime “kip” denir.
İkiye ayrılır. (haber, dilek)
A. HABER/ZAMAN KİPLERİ:
Zaman + kişi = kip
BASİT ZAMANLI EYLEMLER:
Eylemin ne zaman yapıldığını bildiren zaman ekleridir.
GEÇMİŞ (-mış, -dı):
Eylemin önceden gerçekleştiğini bildirir.
Eylemin yapılması söylenmesinden önce gerçekleşmiştir.
Eylem+-di, -miş=geçmiş zaman
Dİ’Lİ (görülen):
Eylemin yapıldığı görülmüştür.
Eylemin yapıldığı kesin olarak anlatılır.
Soru biçimin “mi” soru ilgeciyle sağlanır.
MİŞ’Lİ (duyulan):
Eylemin yapıldığı duyulmuştur.
Kesinlik anlamı yoktur.
Soru biçimin “mi” soru ilgecidir.
ŞİMDİKİ (-yor):
Eylemin yapılırken söylendiğini bildirir.
Eylemin yapıldığı anla söylendiği an aynıdır.
Eylem+-yor=şimdiki zaman
Örn:
Zaman değiş-i-yor.
Neden gülü-yor-sun?
GELECEK (-ecek, -acak):
Eylemin gelecekte yapılacağını bildirir.
İşin anlatımdan sonra yapılacağını bildirir.
Eylem+-ecek=gelecek zaman
GENİŞ (-r):
Eylemin her zaman yapıldığını ve ilerde de yapılabileceğini bildirir.
Eylem+-r=geniş zaman
Örn:
Okumayı seve-r-im. (her zaman)
Ülkemizde bayraklar sallan-ı-r. (her zaman)
BİRLEŞİK ZAMANLI EYLEMLER:
Basit zamanlı eylemlere “-di, -miş, -se” eklerinden biri getirilerek yapılır.
Kip ve zaman eki iki tane olan eylemlerdir.
-di: hikayesi
-miş: rivayeti
-se: şartı/koşulu
HİKAYE BİRLEŞİK ZAMAN (-dı):
Eylem+zaman/kip eki+di+kişi
Örn:
-malı-y-dı-
-yor-du-
-acak-tı-
-r-du-
du-y-du-
RİVAYET BİRLEŞİK ZAMAN(-mış):
Eylem+zaman/kip eki+-mış+kişi
ŞART BİRLEŞİK ZAMANI (-sa,-se):
Eylem+zaman+-sa+kişi
B. DİLEK KİPLERİ:
Özel bir zaman anlamı yoktur.
İşin yapılıp yapılmayacağı da belli değildir.
Eylemin yapılmasına isteme/dileme anlamı vardır.
GEREKLİLİK (-meli, -malı):
Bir işin yapılması, olması gerektiğini anlatır.
Eylem+-malı+kişi=gereklilik
Çekimleri:
Olumlu:
Eylem+malı+kişi
Olumsuz:
Eylem+ma+malı+kişi
Soru:
Eylem+malı+mı+kişi
Uyarı: Gereklilik kipleri bazen olasılık anlamı da verebilirler.
Örn:
Bu gelen babam olmalı. (sanırım)
Gelmediğine göre çalışıyor olmalı. (sanırım)
DİLEK-ŞART/KOŞUL (-se, -sa):
İşin yapılması hem isteğe hem de koşula bağlıdır.
Eylem+sa+kişi
Çekimleri:
Olumlu:
Eylem+se+kişi
Olumsuz:
Eylem+ma+sa+kişi
Soru:
Eylem+sa+kişi+mı
İSTEK (-se, -sa):
Eylemin yapılması istenir.
Eylem+-a+kişi
Çekimleri:
Olumlu:
Eylem+a+kişi
Oku-y-a-y-ım. Oku-y-a-lım
Olumsuz:
Eylem+ma+-a+kişi
Soru:
Eylem+a+kişi+mı
C.tesi Kas. 01, 2008 7:05 pm
